Serce – budowa i funkcje w organizmie

Anatomiczna budowa Serca

Serce zlokalizowane jest w śródpiersiu środkowym, wewnątrz worka osierdziowego. Składa się z czterech jam: dwóch przedsionków (atria) i dwóch komór (ventriculi), oddzielonych przegrodami międzyprzedsionkową i międzykomorową.

Warstwy ściany serca:

1. Nasierdzie (epicardium): Zewnętrzna warstwa, pokryta mezotelem, stanowiąca część trzewną osierdzia.
2. Śródserdzie (myocardium): Mięśniowa warstwa kurczliwa, zbudowana z kardiomiocytów, najgrubsza w lewej komorze.
3. Wsierdzie (endocardium): Błona wewnętrzna, pokrywająca jamy serca i zastawki.

Układ zastawkowy:

• Zastawka trójdzielna (valva tricuspidalis): Między prawym przedsionkiem a komorą.
• Zastawka dwudzielna (valva mitralis): Między lewym przedsionkiem a komorą.
• Zastawki półksiężycowate: Zastawka pnia płucnego (valva trunci pulmonalis) i aortalna (valva aortae), zapobiegające cofaniu się krwi z dużych naczyń do komór.

Unaczynienie wieńcowe:

• Tętnice wieńcowe (lewa i prawa) odchodzą od opuszki aorty, zaopatrując mięsień sercowy w utlenowaną krew.
• Żyły serca (m.in. żyła wielka serca) łączą się w zatokę wieńcową, uchodzącą do prawego przedsionka.

Układ bodźcotwórczo-przewodzący:

• Węzeł zatokowo-przedsionkowy (SA): Główny rozrusznik serca, zlokalizowany w ścianie prawego przedsionka.
• Węzeł przedsionkowo-komorowy (AV): Przekazuje impuls do pęczka Hisa, który dzieli się na odnogi prawe i lewe, kończąc włóknami Purkiniego.

Serce – funkcje

Serce pełni rolę centralnej pompy układu krążenia, zapewniając nieprzerwany przepływ krwi przez dwa obiegi: płucny (mały) i systemowy (duży). W obiegu płucnym krew odtlenowana z prawej komory jest tłoczona do płuc przez pień płucny, gdzie zachodzi wymiana gazowa. W obiegu systemowym krew utlenowana z lewej komory trafia do aorty, a następnie do tkanek obwodowych, dostarczając tlen i substancje odżywcze.

Cykl pracy serca obejmuje skurcz (systole) i rozkurcz (diastole). Podczas systoli zastawki przedsionkowo-komorowe zamykają się, a półksiężycowate otwierają, umożliwiając wyrzut krwi. W diastole komory wypełniają się krążącą krążeniem krwi przy otwartych zastawkach przedsionkowo-komorowych.

Czynność serca jest regulowana przez autonomiczny układ nerwowy (współczulny przyspiesza akcję przez noradrenalinę, przywspółczulny zwalnia przez acetylocholinę) oraz mechanizmy wewnętrzne, takie jak prawo Frank-Starlinga (zależność siły skurczu od stopnia rozciągnięcia mięśnia). Dodatkowo kardiomiocyty wydzielają peptydy natriuretyczne (ANP, BNP), które modulują gospodarkę wodno-elektrolitową i ciśnienie krwi, antagonizując układ renina-angiotensyna-aldosteron.

Znaczenie kliniczne

Zaburzenia budowy lub funkcji serca leżą u podstaw licznych patologii kardiologicznych. Choroba wieńcowa serca, wynikająca ze zwężeń w tętnicach wieńcowych, prowadzi do niedokrwienia mięśnia sercowego. Kardiomiopatie, takie jak przerostowa czy rozstrzeniowa, upośledzają mechanikę skurczu. Arytmie (np. migotanie przedsionków, bloki przewodzenia) destabilizują rytm serca, a wady zastawkowe (stenoza, niedomykalność) zaburzają hemodynamikę. Diagnostyka kardiologiczna opiera się na technikach obrazowych (ECHO, MRI), elektrokardiografii (EKG) oraz inwazyjnych badaniach naczyniowych (koronarografia). Leczenie serca obejmuje farmakoterapię (beta-blokery, inhibitory ACE), interwencje przezskórne (angioplastyka) lub kardiochirurgię (by-passy, wymiana zastawek).

Kardiologia – specjalizacja w leczeniu chorób serca

Kardiologia to dziedzina medycyny koncentrująca się na diagnostyce, leczeniu oraz prewencji chorób serca i naczyń krwionośnych. Obejmuje szereg podspecjalizacji, takich jak kardiologia inwazyjna (zabiegi przezskórne, np. angioplastyka wieńcowa), elektrofizjologia (terapia arytmii) czy kardiologia dziecięca (wady wrodzone).

Współczesna kardiologia serca wykorzystuje zaawansowane metody diagnostyczne, w tym echokardiografię przezklatkową i przezprzełykową, tomografię komputerową serca (CT), rezonans magnetyczny (MRI) oraz badania hemodynamiczne. Leczenie opiera się na farmakoterapii (np. beta-blokerach, inhibitorach konwertazy angiotensyny, lekach przeciwzakrzepowych), interwencjach małoinwazyjnych (stenty, ablacja RF) oraz procedurach chirurgicznych (by-passy, implantacja sztucznych zastawek lub urządzeń wspomagających pracę serca).

Kluczową rolę odgrywa również prewencja wtórna, obejmująca modyfikację czynników ryzyka (np. hiperlipidemii, nadciśnienia) oraz edukację pacjentów. Postęp w dziedzinie kardiologii, taki rozwój telemedycyny czy terapii genowych, otwiera nowe perspektywy w leczeniu chorób dotąd uważanych za nieuleczalne.

Rehabilitacja kardiologiczna

Rehabilitacja kardiologiczna stanowi integralny element terapii u pacjentów po incydentach sercowych (np. zawale mięśnia sercowego, operacjach kardiochirurgicznych) lub z przewlekłą niewydolnością serca. Jej celem jest przywrócenie sprawności fizycznej, poprawa rokowania oraz jakości życia. Program rehabilitacji obejmuje trzy fazy:

1. Fazę szpitalną – wczesną mobilizację i edukację już podczas hospitalizacji.
2. Fazę poszpitalną – kontrolowane treningi fizyczne (np. aerobowe, oporowe) pod nadzorem kardiologa i fizjoterapeuty.
3. Fazę długoterminową – utrwalenie zdrowych nawyków (dieta, aktywność, unikanie stresu).

Kluczowe komponenty rehabilitacji to:

• Trening fizyczny – dostosowany do wydolności pacjenta, poprawiający tolerancję wysiłku i efektywność pracy serca.
• Edukacja zdrowotna – nauka samokontroli (np. pomiar ciśnienia, tętna), zarządzanie czynnikami ryzyka.
• Wsparcie psychologiczne – redukcja lęku przed nawrotem choroby, terapia stresu.

Badania potwierdzają, że systematyczna rehabilitacja redukuje śmiertelność o 20–30%, zmniejsza ryzyko ponownej hospitalizacji oraz poprawia funkcjonowanie społeczne. Wytyczne WHO i towarzystw kardiologicznych (ESC, AHA) rekomendują jej wdrożenie u wszystkich kwalifikowanych pacjentów jako terapię obowiązkową.

Serce – podsumowanie

Serce, jako wyspecjalizowany narząd mięśniowy, łączy precyzyjną budowę anatomiczną z złożonymi funkcjami fizjologicznymi. Jego sprawność warunkuje efektywność całego układu krążenia, a zaburzenia jego struktury lub czynności stanowią istotne wyzwanie kliniczne. Wiedza na temat anatomii i fizjologii serca pozostaje fundamentem współczesnej kardiologii.

Piśmiennictwo:

1. Guyton and Hall, Textbook of Medical Physiology.
2. Netter, Atlas of Human Anatomy.
3. Wytyczne ESC (2023) dotyczące postępowania w niewydolności serca.